I. Status ochronny cietrzewia w Polsce i na świecie

Cietrzew jest w Polsce gatunkiem objętym ścisłą ochroną gatunkową i ochroną strefową. Znajduje się w „Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt”, jako gatunek bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożony (kategoria EN). W roku 1995 został skreślony z listy gatunków łownych. Jako gatunek wymieniony w załączniku I Dyrektywy Ptasiej, stanowi przedmiot ochrony przy wyznaczaniu obszarów Natura 2000. W chwili obecnej, wszystkie najważniejsze krajowe ostoje cietrzewia znajdują się na terenach wyznaczonych ptasich obszarów Natura 2000. 

W roku 2014 nastąpiła w Polsce zmiana w zasadach prawnej ochrony gatunku. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2014, poz. 1348) wprowadziło zapisy dotyczące ochrony cietrzewia w oparciu o biologię i ekologię gatunku. Obszary stref zostały znacznie powiększone, a termin obowiązywania ochrony wydłużono. Obowiązujące przepisy umożliwiają ochronę obszarów tokowisk, lęgowisk, żerowisk i zimowisk gatunku. 

Według IUCN (1996) cietrzew należy do kategorii niższego ryzyka (least concern). Wymieniany jest w Dyrektywie Ptasiej UE (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa Dz.U. L 20 z 26.1.2010);  Załącznik I, Załącznik II/2, Załącznik III/2.  Zgodnie z artykułem 4 pkt. 1 ww. Dyrektywy, państwa członkowskie są zobligowane do objęcia wszystkich gatunków wymienionych w załączniku I szczególnymi środkami ochronnymi, obejmującymi także ich siedliska oraz mającymi na celu zapewnienie przetrwania i rozrodu tych gatunków w obszarach ich występowania. Ponadto państwa członkowskie mają obowiązek wyznaczania na swoim terytorium specjalnych obszarów szczególnie chronionych, w celu zachowania tych gatunków. Cietrzew jako przedmiot ochrony w obszarach specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 musi mieć zapewniony „właściwy stan ochrony”, czyli taki, w którym liczebność i zasięg występowania jego populacji nie ulegają zmniejszeniu, ani nie ulegną zmniejszeniu w dającej się przewidzieć przyszłości oraz istnieje i nadal będzie istniało odpowiednio duże siedlisko dla utrzymania jego populacji. W tym celu obowiązkiem Państwa jest: (1) podejmowanie działań dla zachowania lub odtworzenia właściwego stanu ochrony gatunku; (2) zapobieganie pogorszeniu właściwego stanu ochrony gatunku; (3) niedopuszczanie do realizacji działań mogących wpłynąć negatywnie na utrzymanie właściwego stanu ochrony gatunku.

II. Występowanie cietrzewia w Polsce i w Europie

Cietrzew jest gatunkiem szeroko rozpowszechnionym w północnych i środkowych rejonach Eurazji, a jego zasięg obejmuje borealne lasy od Skandynawii po południowo-wschodnią Syberię. Najliczniej gatunek występuje w Rosji (ok. 3 mln.) i w Skandynawii (ok. 1,4 mln. osobników). W północnym zasięgu liczebność cietrzewia ulega silnym, 4-10 letnim fluktuacjom związanym z warunkami pogodowymi, oraz cyklami liczebności gryzoni. W Europie Środkowej i Zachodniej od lat 70 ubiegłego wieku obserwowany jest stały regres gatunku, co jest konsekwencją silnych spadków liczebności i kurczenia się areału występowania, głównie z uwagi na silne przekształcenia i zanik siedlisk. Wiele nizinnych populacji wyginęło, pozostałe, liczące często mniej niż 100-200 ptaków są w różnym stopniu izolowane. Najsilniejsza populacja cietrzewia w centralnej i zachodniej Europie zasiedla Alpy. Wielkość całej światowej populacji cietrzewia oceniana jest obecnie na ok. 4,5 miliona (Storch 2007, Potapov and Sale 2013).

Zasięg występowania cietrzewia (Potapov and Sale, 2013) - Na podstawie na podstawie cech behawioralnych i morfologicznych wyróżniono 8 podgatunków (I - T.t. britannicus, II – T.t. tetrix, III – T.t. juniperorum, IV- T.t.viridanus,  v – T.t. mongolicus,  VI – T.t. jenisseensis, VII – T.t. bajkalensis, VIII – T.t ussuriensis), ale  współczesne badania genetyczne nie potwierdzają tak dużej ich liczby.

 Cietrzew był w przeszłości gatunkiem licznym na terenie niemalże całej Polski, chociaż zmniejszanie się liczebności i zasięgu obserwowano od drugiej połowy XX wieku. Wyraźny regres rozpoczął się w roku 1977, głównie w Polsce zachodniej i centralnej. Liczebność krajowej populacja zmniejszyła się na przestrzeni 7 lat z ok. 40 tys. do ok. 13 tys. tj. o ponad 60% (Tomiałojć i Stawarczyk 2003).  Na początku lat 80-tych XX wieku cietrzew występował jeszcze dość powszechnie w Polsce wschodniej (Pojezierze Mazurskie, Równina Kurpiowska, Kotlina Biebrzańska, Puszcza Augustowska, Wysoczyzny Białostocka, Bielska i Siedlecka, oraz Kotlina Małopolska). Na południu kraju areał ograniczał się do Wyżyny Małopolskiej i Śląsko-Krakowskiej oraz Karpat Zachodnich, a na zachodzie głównie Sudetów i Borów Dolnośląskich. Średnie tempo wymierania gatunku w latach 80-tych XX wieku wynosiło ok. 10% rocznie, z wyjątkiem populacji sudeckiej i karpackiej, gdzie liczebność była stabilna, a nawet okresowo wzrastała (Kaszuba 2007). W roku 1994 cietrzew był regularnie stwierdzany już tylko na ok. 6% terytorium naszego kraju, a populację szacowano na 5,4 tys. ptaków, z których połowa żyła w Polsce północno-wschodniej. Oznaczało to spadek liczebności gatunku o 85% w ciągu 20 lat. W latach 90-tych XX wieku regres cietrzewia postępował w tempie katastrofalnym i dotyczył większości populacji, szczególnie Borów Dolnośląskich i Kielecczyzny. W Borach Dolnośląskich od roku 1995 do 1999 areał gatunku zmniejszył się o 60%, a liczebność aż o 82% (Kamieniarz 2002). Jedynie na torfowiskach Orawsko-Nowotarskich populacja cietrzewia była stabilna (Cichocki, 2008), a w Górach Izerskich zanotowano nawet wzrost liczebności (Pałucki 2013). W roku 1997 w Polsce żyło już tylko 2-2,5 tys. osobników. W ostatnich dekadach regres cietrzewia notowany jest w całej Polsce północno-wschodniej oraz w Tatrach i na Torfowiskach Orawsko-Nowotarskich (Zawadzka, 2014). W 2009 roku liczebność cietrzewia w Polsce szacowano na ok. 750 osobników (Wilk i in. 2010), a obecnie na ok. 500-600 osobników (Zawadzka, 2014), przy czym dokładną ocenę liczebności utrudnia brak stałego, ogólnokrajowego monitoringu. Najliczniej cietrzew występuje w Zachodnich Karpatach i Sudetach oraz w Polsce północno-wschodniej.

Dynamika liczebności populacji cietrzewia w Polsce w latach 1972-1995 (dane Departamentu Leśnictwa MOŚZNiL)

 III.  Sytuacja cietrzewia w Borach Dolnośląskich na tle zmian zachodzących na Dolnym Śląsku (zasięg RDLP Wrocław )

Bory Dolnośląskie były w przeszłości ważną ostoją cietrzewia w Polsce. W roku 1974 bytowało tam ok. 1300 ptaków, 20 lat później liczebność populacji oceniano już tylko na 59-73 kogutów (Kamieniarz i Jerzak, 1998). Okres katastrofalnego regresu przypada na lata 90-te XX wieku - pomiędzy rokiem 1994 a 1999 areał cietrzewia w Borach Dolnośląskich zmniejszył się o 60%, a liczebność aż o 82% (Kamieniarz, 2000). W roku 1997 populację szacowano na 120 osobników, a główne ostoje znajdowały się na poligonach: na wschód od Świętoszowa, na południe od Żagania oraz na południe od Przemkowa. Kolejne stanowisko stwierdzono na poligonie na zachód od Ławszowej (Pałucki, 2013). W roku 2002, w Borach Dolnośląskich zainwentaryzowano już tylko 20-30 ptaków. W tym samym czasie na terenie Nadleśnictwa Ruszów obserwowane były ostatnie dzikie tokujące koguty cietrzewia (obserwacja własna).

Rok 1965. Występowanie cietrzewia w poszczególnych obwodach łowieckich na terenie RDLP-Wrocław

Rok 2009. Występowanie cietrzewia w poszczególnych obwodach łowieckich na terenie RDLP-Wrocław

Zmiana zasięgu występowania cietrzewia w latach 1965-2009 na podstawie oficjalnej inwentaryzacji gatunku (Merta et al. unpubl. data).

Ryc.  Dynamika liczebności populacji cietrzewia (Tetrao tetrix) na terenie Borów Dolnośląskich (w części administrowanej przez RDLP-Wrocław) w latach 1965-2009 na podstawie oficjalnej inwentaryzacji gatunku (Merta et al. unpubl. data).

W zaistniałej sytuacji podejmowanie działań polegających jedynie na usuwaniu środowiskowych przyczyn regresu gatunku jest niewystarczające. Jedynym sposobem odbudowy populacji cietrzewia w Borach Dolnośląskich było rozpoczęcie programu reintrodukcji połączonego z kompleksowymi, długoletnimi działaniami ochronnymi będącymi odpowiedzią na złożone przyczyny wymierania tego kuraka.

IV. Uwarunkowania programu reintrodukcji cietrzewia na terenie Nadleśnictwa Ruszów

Celem programu jest próba reintrodukcji cietrzewia (Tetrao tetrix L.) na terenie Nadleśnictwa Ruszów (OSO Bory Dolnośląskie PLB 020005) oraz poprawa i określenie przydatności biotopu pod kątem wymagań tego gatunku poprzez wsiedlenia i monitoring ptaków pochodzących z krajowych hodowli, ograniczenie presji drapieżników, działania z zakresu ochrony i monitorowania puli genowej, a także kompleksowe działania z zakresu odtwarzania i czynnej ochrony siedlisk. Działaniami uzupełniającymi są: edukacja ekologiczna oraz promocja projektu. 

Planowane czynności stanowią rozpoczęcie działań mających na celu wypełnienie zadań określonych w obowiązującym Planie Zadań Ochronnych dla obszaru Natura 2000 Bory Dolnośląskie PLB020005 (Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska we Wrocławiu i Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 21 maja 2014 roku w sprawie ustanowienia planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Bory Dolnośląskie PLB020005 (Dz. Urz. Woj. Doln., poz 2445 )

Program realizowany jest przez interdyscyplinarny zespół dysponujący konieczną wiedzą oraz doświadczeniem w dziedzinie ekologii, hodowli oraz restytucji populacji głuszca oraz cietrzewia. Wszystkie zadania przewidziane do wykonania oraz metodyka opracowane zostały na podstawie wytycznych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów dot. zasad planowania i prowadzenia restytucji i reintrodukcji, oraz kluczowych krajowych dokumentów dot. ochrony i restytucji populacji cietrzewi tj. Krajowy Program Ochrony Populacji Cietrzewia (R. Kamieniarz i M. Szymkiewicz, 2001) zatwierdzony przez Ministerstwo Środowiska w marcu 2001,. „Wpływ gospodarki leśnej na populacje głuszca Tetrao urogallus i cietrzewia Tetrao tetrix. Zalecenia dla praktyki leśnej” (Keller 2000), oraz  Plan ochrony gatunku – cietrzew (Kaszuba, 2007), który, chociaż nie jest dokumentem zatwierdzonym, to zgodnie z opinia ówczesnego Głównego Konserwatora Przyrody może stanowić podstawę do wdrażania działań ochronnych i monitoringowych.  Przed przystąpieniem do planowania projektu przeprowadzono szczegółowa analizę literatury oraz danych mówiących o historycznym zasięgu występowania cietrzewia w Borach Dolnośląskich, jego wymaganiach i preferencjach siedliskowych, zmienności genetycznej, zachowaniach socjalnych, wielkości areału osobniczego, zasięgu migracji, wymaganiach i zwyczajach pokarmowych, wpływie drapieżników na dynamikę liczebności populacji oraz biologii rozrodu. W celu poszerzenia wiedzy oraz wymiany doświadczeń zapoznano się z prowadzonymi wcześniej w kraju i za granicą programami restytucji i reintrodukcji tego gatunku. Obszar, na który wprowadzone są osobniki stanowi centrum historycznego zasięgu występowania cietrzewia na terenie Nadleśnictwa Ruszów. Przed przystąpieniem do przygotowania projektu wykonana została analiza przyczyn spadku liczebności populacji cietrzewia na omawianym terenie, tak, aby w wyniku jego realizacji wyeliminować, bądź skutecznie ograniczyć  działanie czynników negatywnie wpływających na populacje tego gatunku (czynniki środowiskowe, presja drapieżników, antropopresja). Starannie dobrano też materiał przeznaczony do wsiedleń. Ponieważ ptaki większości gatunków wykorzystują doświadczenie zdobyte i wyuczone w młodości zdecydowano się na wprowadzenie do środowiska młodych cietrzewi wraz z matkami odchowanych metodą „born to be free” o dużym stopniu naturalności, które w procesie hodowli mają zapewnioną możliwość zdobycia doświadczeń niezbędnych do przeżycia w środowisku naturalnym. Doświadczenia pierwszych sześciu lat projektu restytucji populacji głuszca w Borach Dolnośląskich wskazują na bardzo wysoką przeżywalność tak wychodowanych ptaków. Wydaje się, iż kompleksowo zaplanowana metodyka niniejszego programu uwzględnia wszystkie wymagania gatunku, przeciwdziała dającym się przewidzieć zagrożeniom, a tym samym stwarza dużą szansę na odbudowę populacji cietrzewia w Borach Dolnośląskich.

V.     Zadania planowane do realizacji na terenie Nadleśnictwa Ruszów w latach 2014-2016

1.      Przygotowanie powierzchni adaptacyjnych

Adaptacja ptaków do warunków lokalnych przeprowadzana jest przy wykorzystaniu powierzchni adaptacyjnych. Ze względów sanitarnych w ciągu 3 lat trwania projektu planuje się przygotowanie i rotacyjne wykorzystywanie 2 takich powierzchni. Coroczna zmiana lokalizacji powierzchni adaptacyjnej powodowana jest również możliwością wyspecjalizowania się i uporczywych ataków drapieżników skrzydlatych. Lokalizacje powierzchni w Nadleśnictwie Ruszów wybrane zostały na podstawie analizy historycznych zasięgów występowania gatunku na omawianym terenie. Pierwszy etap przygotowania powierzchni adaptacyjnej polega na dostosowaniu terenu do wymogów montowanych tam urządzeń (koszenie roślinności pod liniami elektryzatora). Powierzchnia adaptacyjna otoczona jest fladrami (zabezpieczenie przed ssakami drapieżnymi).

Fot. 1. Zabezpieczenie powierzchnia adaptacyjnej przed presją ssaków drapieżnych za pomocą fladr, Nadleśnictwo Ruszów, wrzesień 2014

Fot. 2. Zabezpieczenie powierzchni adaptacyjnej - elektryzator

2. Odbudowa populacji i ochrona puli genowej cietrzewia  - zakup i transport ptaków z hodowli

W celu odbudowy populacji cietrzewia na terenie historycznych ostoi gatunku w Nadleśnictwie Ruszów, w latach 2014-2016 planuje się wsiedlenie 60-100 sztuk młodych cietrzewi. W latach 2014,  2015 wsiedlono łącznie 53 osobniki pochodzące  z krajowych hodowli tego gatunku.

Działając na podstawie uzyskanych Decyzji Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska, dzięki uprzejmości Pana dr Andrzeja Krzywińskiego, Dyrektora Parku Dzikich Zwierząt w Kadzidłowie, który wypożyczył dorosłego koguta cietrzewia w okresie toków, wiosną 2015 roku, z wykorzystaniem wolier specjalnej konstrukcji udało się uzyskać potomstwo od kur wsiedlonych w 2014 roku w liczbie 16 młodocianych osobników. Osobniki te w wieku około 1 miesiąca zostały wprowadzone do środowiska.

Uzyskany sukces lęgowy daje nadzieję na powodzenie programu…….

Fot. 3. Dorosła cieciorka wraz z przychówkiem w wieku około 3 tygodni

3.  Dokarmianie ptaków, dozorowanie powierzchni adaptacyjnych oraz bieżące konserwacje ich urządzeń

Przez okres ok. 3 miesięcy (od wsiedlenia lub uwolnienia do naturalnej dyspersji młodych) powierzchnia adaptacyjna będzie całodobowo dozorowana.

Obowiązkiem osób dozorujących jest 2-3 krotne w ciągu doby dokarmianie ptaków młodych oraz dorosłych samic-matek, zapewnienie właściwych warunków sanitarnych w wolierach i przy zewnętrznych miejscach dokarmiania, oraz bieżące kontrole i drobne naprawy urządzeń powierzchni adaptacyjnej. Karmę stanowią min.  siekane liście malin i mniszka lekarskiego z dodatkiem twarogu, borówka czernica i brusznica, wrzos, owoce jarzębiny oraz żurawiny, a także pędy sosny, świerka, brzozy, modrzewia.

W sposób ciągły, przez cały rok, powierzchnia jest monitorowana przy użyciu dostępnych systemów i urządzeń.

Fot. 4,5. Miejsca dokarmiania cietrzewi w wolierze adaptacyjnej i poza nią

4. Monitoring odbudowywanej populacji cietrzewia

W trakcie trwania programu wykonuje się szczegółowy monitoring telemetryczny, tradycyjny, genetyczny i weterynaryjny.
Monitoring telemetryczny. Planuje się monitoring telemetryczny ok. 40-50% wypuszczanych ptaków przy pomocy nadajników radiotelemetrycznych VHF typu „back-pack” posiadających czujniki śmiertelności oraz dataloggerów . Zaplanowany sprzęt telemetryczny posiada mechanizm gwarantujący, że po wyczerpaniu baterii, mocowanie rozpada się, uwalniając ptaka od nadajnika.
Monitoring tradycyjny. Wśród sąsiednich nadleśnictw oraz kół łowieckich rozprowadzone zostaną karty obserwacji bezpośredniej, oraz śladów bytowania ptaków. Uzyskane dane będą uzupełnieniem informacji z monitoringu telemetrycznego i genetycznego. Monitoring liczebności i struktury populacji cietrzewia prowadzony będzie także metodą liczeń na tokach w drugiej połowie kwietnia.
Monitoring genetyczny. Od wszystkich wypuszczanych ptaków pobierane są  pióra do oznaczenia indywidualnych profili genetycznych, analizie genetycznej będą również poddane znajdowane pióra i odchody cietrzewi. Uzyskane dane pomocne będą w ocenie liczby ptaków żyjących na wolności oraz ustaleniu, czy osobniki wypuszczane w ramach programu przystąpiły do rozrodu.
Monitoring weterynaryjny. Przez cały okres trwania programu ptaki oraz powierzchnia adaptacyjna objęte są opieką lekarza weterynarii. Przed wsiedleniem od wszystkich osobników pobrany jest materiał (odchody, wymazy z wola i kloaki) w kierunku badań parazytologicznych, bakteriologicznych i mikologicznych, ewentualnie krew do badań biochemicznych i wirusologicznych

Fot. 6. Młody kogut cietrzewia w trakcie zakładania nadajnika telemetrycznego VHF.

5. Redukcja liczebności ssaków drapieżnych oraz odłowy i translokacja jastrzębia gołębiarza

Od roku 2009 na terenie Nadleśnictwa Ruszów prowadzona jest akcja wzmożonego odstrzału ssaków drapieżnych.

 Od roku 2012 w ramach realizowanego w Borach Dolnosląskich programu LIFE11/NAT/428 „Czynna ochrona nizinnych populacji głuszca (Tetrao urogallus) na terenie Borów Dolnośląskich i w Puszczy Augustowskiej” działaniem tym objęto obszar niemalże 84 tys. ha. Redukcja liczebności populacji ssaków drapieżnych odbywa się tam metodą premiowanych polowań tradycyjnych, polowań z psami norowcami oraz odłowów w pułapki żywołowne. Ponadto na terenie ok. 19 tys. ha prowadzona jest inwentaryzacja i monitoring zasiedlenia nor ssaków drapieżnych. Zakłada się, że te kompleksowe działania zaplanowane pod kątem restytucji populacji głuszca spowodują obniżenie liczebności ssaków drapieżnych do poziomu ok. 2 osobniki/1000 ha (sugerowanych dla obszarów prowadzenia reintrodukcji kuraków i zwierzyny drobnej). Z całą pewnością przełoży się to na większą przeżywalność i sukces rozrodczy planowanych do wsiedlenia cietrzewi.

W  świetle doświadczeń zdobytych w trakcie programu restytucji populacji głuszca na terenie Nadleśnictwa Ruszów wydaje się, że kluczowym działaniem projektu reintrodukcji cietrzewia jest odłów i translokacja jastrzębia gołębiarza na obszarze około 20 tyś. ha. Nasilenie presji jastrzębia jest zmienne, a jego wpływ największy przy niskim zagęszczeniu ofiar (z jakim mamy do czynienia w pierwszych latach prowadzenia programów reintrodukcji). Odłowy prowadzone są  za zgodą właściwego RDOŚ. Odłowione jastrzębiom zakładane są  obrączki obserwacyjne z indywidualnym numerem, określany jest również ich wiek i płeć.

Fot. 7. Dorosły samiec jastrzębia gołębiarza

 5.      Poprawa jakości biotopu pod kątem wymagań siedliskowych cietrzewia

W trakcie trwania projektu planuje się realizację następujących działań dostosowujących biotop do wymagań siedliskowych cietrzewia:

• Przerzedzanie zadrzewień, zakrzaczeń, podszytów i drzewostanów oraz ochrona i tworzenie luk w celu stworzenia i utrzymania optymalnej struktury przestrzennej w ostoi cietrzewia, tj. niskiego i zróżnicowanego zwarcia.
• Kształtowanie optymalnej dla cietrzewia strefy ekotonu leśno-polnego, tj. wykonanie przerzedzeń w drzewostanach położonych na granicy lasu z intensywnością narastającą w kierunku krawędzi drzewostanu.
• Zwiększenia bazy żerowej poprzez nasadzenia wierzby, brzozy i jarzębu pospolitego.
• Odtwarzanie i utrzymywanie powierzchni otwartych i półotwartych w ostojach działanie realizowane w ramach programu rolno-środowiskowego.
• Ręczne i mechaniczne wykaszanie aren tokowych/potencjalnych aren tokowych

Fot. 8. Przykład miejsca noclegowego młodocianych osobników

Na podkreślenie zasługuje fakt, iż na terenie Nadleśnictwa Ruszów w ramach trwającego od roku 2009 programu restytucji populacji głuszca prowadzonych jest szereg działań środowiskowych pod kątem wymagań siedliskowych tego gatunku, które podnoszą jakość biotopu również dla cietrzewia. Dotychczasowe finansowanie pochodziło z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu, Starostwa Powiatowego w Zgorzelcu, Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad oraz środków Lasów Państwowych. Natomiast w latach 2012-2018 działania te współfinansowane są na dużą skalę ze środków Komisji Europejskiej w projekcie LIFE11/NAT/428 „Czynna ochrona nizinnych populacji głuszca (Tetrao urogallus) na terenie Borów Dolnośląskich i w Puszczy Augustowskiej”, którego obszar realizacji w Borach Dolnośląskich wynosi niemalże 84 tys. ha. W ramach powyższych programów prowadzi się:

• Zwiększenie uwilgotnienia terenu poprzez budowę zastawek, opóźniaczy przepływu wody oraz oczek wodnych, co wpływa na wytworzenie optymalnej struktury i składu gatunkowego roślinności
• Wymianę niebezpiecznej nawierzchni na drogach leśnych i zastąpienie jej lokalną pospółką, a także stosowanie podczas remontów dróg żwiru stanowiącego potencjalne źródło gastrolitów
• Punktowe wykładanie gastrolitów
• Punktowe zasypywanie rabatów  stanowiących bezpośrednie zagrożenie dla piskląt
• Przycinanie pędów borówki czernicy, co korzystnie wpływa na rozkrzewianie się roślin zwiększając tym samym bazę pokarmową;
• Uwidocznienie metalowej siatki ogrodzeniowej upraw poprzez ich gałęziowanie oraz obsadzanie gatunkami szybkorosnącymi a także rozgradzanie upraw co zapobiega upadkom śmiertelnym na skutek kolizji
• Usuwanie gatunków inwazyjnych, zwłaszcza tawuły kutnerowatej i wprowadzanie na odzyskane obszary borówki bagiennej
• Obniżenie zagęszczenia podrostu i podszytu

6. Działania edukacyjno-promocyjne

Zrozumienie wymagań środowiskowych oraz priorytetów ochronnych głuszca przez lokalne władze i społeczność, a także leśników, myśliwych i turystów ma kluczowe znaczenie dla wszystkich podejmowanych działań ochronnych. Bez właściwego dotarcia do w/w grup społecznych podejmowane inicjatywy mogą być postrzegane jako sprzeczne z interesami lokalnymi, co może znacznie utrudnić realizacje założonych w ramach projektu celów. Warsztaty i seminaria są jedną z najefektywniejszych form popularyzacji, przekazywania wiedzy oraz wymiany informacji na temat ekologii, zagrożeń oraz metod ochrony cietrzewia. Natomiast przygotowane w atrakcyjnej formie graficznej broszury informacyjne oraz gadżety to obecnie szeroko stosowana forma docierania do grup wykazujących niewielkie zainteresowanie tematem. Wydawnictwa przyczynią się też do zaakceptowania przyjaznej kurakom leśnym gospodarki leśnej i łowieckiej, oraz ograniczenia antropopresji na terenach realizacji projektu.

Efektem tych działań będzie wzrost świadomości ekologicznej, oraz uzyskanie społecznego poparcia dla programu, co jest jednym z najistotniejszych elementów warunkujących efektywną, długoterminową ochronę cietrzewia i jego siedlisk. Pozwoli to na uzyskanie społecznej akceptacji dla działań programu oraz do rozszerzenia liczby osób, które będą mogły uzyskać informacje o finansowanych z funduszów Lasów Państwowych działaniach ochronnych dla cietrzewia.

Głównym efektem ekologicznym projektu będzie próba odtworzenia w Borach Dolnośląskich żywotnej i samowystarczalnej populacji cietrzewia zdolnej do samodzielnego istnienia. Ponieważ materiał wsiedleniowy będzie mocno genetycznie zróżnicowany, powstała populacja powinna mieć duży potencjał genetyczny i może stanowić w przyszłości źródło zasileń nizinnych populacji zarówno w Polsce jak i np. przygranicznych populacji niemieckich. Zakłada się, że realizacja zamierzeń projektu spowoduje powrót gatunku w jego historyczne ostoje w Borach Dolnośląskich, co znacząco przyczyni się do wzrostu bioróżnorodności tego terenu.

Fot. 9. Przykład typowego biotopu cietrzewia